Nghệ sĩ Nhân dân Nguyễn Thị Hiển là một tên tuổi múa của làng múa Việt Nam. Bà có tới 9 học trò được phong danh hiệu Nghệ sĩ Nhân dân, 30 người được phong Nghệ sĩ Ưu tú.
Nghệ sĩ Nhân dân Nguyễn Thị Hiển được phong hàm Phó Giáo sư, được trao tặng Huân chương Lao động hạng Nhì. Ảnh: TLGĐ

Nghệ sĩ đầu tiên của Việt Nam bảo vệ luận án về múa tại Liên Xô

Trong lịch sử ngành múa, tên tuổi của Nghệ sĩ Nhân dân Nguyễn Thị Hiển nổi bật như một “tượng đài”. Bà là một trong những phụ nữ đầu tiên của Việt Nam làm công tác biên đạo múa chuyên nghiệp, đã bảo vệ thành công luận án Phó Tiến sĩ nghệ thuật học tại Học viện Nghệ thuật sân khấu quốc gia Mátxcơva (Liên Xô).

Bà từng có các cụm tác phẩm được trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh, Giải thưởng Nhà nước về văn học, nghệ thuật.
Nghệ sĩ Nhân dân Nguyễn Thị Hiển thời trẻ. Ảnh: TLGĐ
Nghệ sĩ Nhân dân Nguyễn Thị Hiển cũng là vợ của Đạo diễn, Nghệ sĩ Nhân dân Bùi Đình Hạc; mẹ của Đạo diễn, Nghệ sĩ Ưu tú Bùi Trung Hải.

Nghệ sĩ Nhân dân Nguyễn Thị Hiển sinh năm 1943 tại Phú Xuyên (Hà Nội). Năm bà lên 3 tuổi, gia đình bà phải tản cư vào huyện Đô Lương (Nghệ An) vì thực dân Pháp quay lại xâm chiếm Hà Nội năm 1946.

Năm 1959, khi đang học trường cấp 3 Huỳnh Thúc Kháng – TP. Vinh thì đoàn giáo viên trường Múa Việt Nam về tuyển sinh và Nghệ sĩ Nhân dân Nguyễn Thị Hiển đã lọt qua vòng sơ tuyển. Biết tin con gái được ra Hà Nội thi tiếp thì không tin con gái sẽ đỗ bởi theo ông bà, con gái chỉ giỏi múa ở nhà, còn múa ở Hà Nội sẽ có rất nhiều “đối thủ” mạnh. Nhưng bố vẫn động viên con ra Hà Nội thi, cũng là thăm thú quê hương của mình.

Với sự cố gắng của mình, bà trúng tuyển, trở thành học viên Khóa 1 Trường Múa Việt Nam vào năm 1959. Với thành tích xuất sắc của năm học thứ nhất, bà được cử sang Liên Xô học biên đạo tại trường Đại học Nghệ thuật sân khấu Quốc gia Mátxcơva.

Sau khi nhận tấm bằng tốt nghiệp xuất sắc tại đây, năm 1964, Nghệ sĩ Nhân dân Nguyễn Thị Hiển trở về Việt Nam công tác tại Nhà hát Ca múa nhạc Việt Nam, được mời làm việc với những đoàn nghệ thuật lớn như: Đoàn Ca múa Hà Nội (nay là Nhà hát Ca múa nhạc Thăng Long), Đoàn Ca múa Nghệ Tĩnh…

Cô gái trẻ ngoài 20 tuổi khi ấy tràn đầy nhựa sống và khát khao cống hiến. Bà từng đặt chân đến nhiều vùng đất để tìm tòi, học hỏi, nghiên cứu và sáng tạo nên những tác phẩm xuất sắc. Dù học tập lâu năm tại môi trường nước ngoài nhưng những tác phẩm của bà luôn thấm đẫm giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc, hòa cùng tinh hoa văn hóa thế giới.

Với Nghệ sĩ Nhân dân Nguyễn Thị Hiển, hồn cốt dân tộc là điều phải luôn được làm nổi bật trong các tác phẩm nghệ thuật vì điều đó tạo nên lòng tự tôn dân tộc, tình yêu đất nước, con người, sống vị tha, bác ái. Đó cũng là lý do bà luôn nghiêm túc, chuyên nghiệp, chỉn chu, cố gắng chắt chiu những khoảnh khắc đắt giá đưa vào các tác phẩm múa.

Và trong thời điểm này, Nghệ sĩ Nhân dân Nguyễn Thị Hiển bắt đầu hành trình sáng tạo nghệ thuật với hàng loạt tác phẩm như: Trừ Văn Thố, Thạch Sanh, Trong tù, Quê hương, Vũ khúc Nga, Những cô gái sông Hương, Hà Nội niềm tin hy vọng, Những cô gái Chăm, Bức tranh thôn nữ…

Đặc biệt, các tác phẩm thơ múa như Nhớ về Đồng Lộc (từng đoạt Huy chương Vàng tại Hội diễn ca múa nhạc chuyên nghiệp toàn quốc năm 1985), Xuân về trên bản Khơ Mú (từng đoạt Huy chương Vàng tại Hội diễn ca múa nhạc chuyên nghiệp toàn quốc năm 1985), Hoa phong lan trên đỉnh Truông Bồn (từng đoạt Huy chương Vàng tại Hội diễn ca múa nhạc chuyên nghiệp toàn quốc năm 1995)… của bà đã được nhiều đoàn dựng lại và biểu diễn trong thời gian dài.

55 năm làm công tác biên đạo múa, Nghệ sĩ Nhân dân Nguyễn Thị Hiển đã sáng tác, dàn dựng khoảng 90 tác phẩm múa với nhiều hình thức và thể loại.

Trong đó, chùm tác phẩm: thơ múa Hoa phong lan trên đỉnh Truông Bồn, Xuân về trên bản Khơ Mú và Bức tranh thôn nữ của bà từng được trao Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật năm 2022; chùm tác phẩm: kịch múa Trừ Văn Thố, Múa quạt (Dân tộc Chăm) và thơ múa Trên ngã ba Đồng Lộc từng được trao Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật năm 2001.

Ngoài ra, Nghệ sĩ Nhân dân Nguyễn Thị Hiển còn được tặng 16 Huy chương Vàng, Bạc (giải riêng cho biên đạo) tại các Hội diễn Ca múa nhạc chuyên nghiệp toàn quốc; 4 giải thưởng Nghệ thuật hạng A, 2 giải thưởng hạng B của Hội Nghệ sĩ múa Việt Nam; 2 giải Nhì của Bộ Quốc phòng.

Bà còn là đảm trách vai trò Phó Chủ tịch Hội Nghệ sĩ múa Việt Nam (1990 – 1995). Bà được phong danh hiệu Nghệ sĩ Ưu tú năm 1988, Nghệ sĩ Nhân dân vào năm 1997 và hàm Phó Giáo sư. Bà được tặng Huân chương Lao động hạng Nhì (2004), Huân chương Kháng chiến hạng Ba (1983)…

9 học trò là Nghệ sĩ Nhân dân, 30 người là Nghệ sĩ Ưu tú

Dù gặt hái được khá nhiều thành công trong sự nghiệp biên đạo nhưng với niềm mong mỏi sâu sắc là làm sao để nền nghệ thuật múa nước nhà không ngừng phát triển, Nghệ sĩ Nhân dân Nguyễn Thị Hiển đã quyết định rẽ sang con đường giảng dạy.

Năm 1983, sau khi bảo vệ thành công luận án Phó Tiến sĩ tại Liên Xô, bà về nước làm giảng viên rồi Phó Chủ nhiệm – Chủ nhiệm khoa Múa, Chủ tịch Hội đồng khoa học ngành Múa của trường Đại học Sân khấu Điện ảnh Hà Nội.
PGS.TS.NSND Nguyễn Thị Hiển cùng học trò của mình là biên đạo múa Nguyễn Thị Tuyết Minh và Nghệ sĩ Nhân dân Mai Trung Kiên. Ảnh: TLGĐ
Tính đến thời điểm hiện tại, Nghệ sĩ Nhân dân Nguyễn Thị Hiển có tới 9 học trò được phong danh hiệu Nghệ sĩ Nhân dân, hơn 30 người được phong danh hiệu Nghệ sĩ Ưu tú. Trong đó, có 4 người được tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật.

Với phương pháp dạy gần gũi, mộc mạc, học đi đôi với hành, Nghệ sĩ Nhân dân Nguyễn Thị Hiển đã truyền cảm hứng cho nhiều thế hệ sinh viên thêm say mê, bền bỉ gắn bó với ngành múa.

Cũng bởi mong muốn chuyên tâm cho chuyên môn cũng như chăm lo gia đình nên nữ nghệ sĩ đã “từ chối” nhiều lời mời làm lãnh đạo: “Tôi chỉ thích làm chuyên môn, không thích làm quản lý vì làm quản lý rất mất thời gian cho các công việc hành chính. Vả lại thời chiến tranh, vừa làm mẹ, làm vợ vừa làm chuyên môn đã thấy vất vả rồi”.
Phát triển công nghiệp văn hóa từ hang động, làm cách nào để tạo ra dấu ấn văn hóa?
Ngoài việc sáng tác, giảng dạy, Nghệ sĩ Nhân dân Nguyễn Thị Hiển còn tham gia nghiên cứu khoa học, chủ trì và tham gia nhiều công trình nghiên cứu khoa học cấp Nhà nước, cấp Bộ, chủ biên và biên soạn hầu hết các chương trình đào tạo đại học, cao đẳng Biên đạo Múa cho trường Đại học Sân khấu Điện ảnh Hà Nội, Cao đẳng Văn hóa Nghệ thuật Quân đội (nay là trường Đại học Văn hóa Nghệ thuật Quân đội), Cao đẳng Múa Việt Nam (nay là Học viện Múa Việt Nam) và là một trong 5 tác giả biên soạn các mục từ về nghệ thuật múa cho Từ điển Bách Khoa Việt Nam xuất bản năm 2002.

Đặc biệt, bà còn là tác giả của công trình nghiên cứu khoa học – giáo trình cấp Bộ đầu tiên của ngành múa Việt Nam Nghệ thuật biên đạo múa được Hội đồng nghiệm thu cấp Bộ đánh giá loại xuất sắc và đã được Hội nghệ sĩ Múa Việt Nam tặng Giải thưởng hạng A năm 2005; được NXB Văn học, trường Đại học Sân khấu Điện ảnh Hà Nội xuất bản năm 2008.
Bức ảnh kỷ niệm của vợ chồng Nghệ sĩ Nhân dân Nguyễn Thị Hiển – Bùi Đình Hạc cùng hai con. Ảnh: TLGĐ
Về đời tư, Nghệ sĩ Nhân dân Nguyễn Thị Hiển là vợ của cố Nghệ sĩ Nhân dân Bùi Đình Hạc – một đạo diễn tài ba của điện ảnh nước nhà. Ông là một trong những nghệ sĩ đặt viên gạch đầu tiên cho nền điện ảnh cách mạng Việt Nam. Nhiều bộ phim nổi tiếng của ông từng gây tiếng vang: Đường về quê mẹ, Nguyễn Văn Trỗi, Hà Nội 12 ngày đêm; các phim tài liệu: Nước về Bắc Hưng Hải, Nguyễn Ái Quốc đến với Lê Nin, Đường về Tổ quốc, Hồ Chí Minh – chân dung một con người…Trong đó có nhiều tác phẩm đạt giải thưởng cao trong nước và quốc tế.